Mühürde saklı tarih: Osmanlı posta damgaları

Hasan Mert Kaya – Osmanlı posta teşkilâtının temelleri Sultan Abdülmecid periyodunda atıldı. 23 Ekim 1840 tarihinde kurulduktan sonra değerli merkezlere şubeleri açılan posta teşkilâtı geniş Osmanlı coğrafyasında çağdaş haberleşmenin öncüsü oldu. Eminönü’nde açılan Postahane-i Âmire’yi başkaları izledi ve 72 posta şubesi açıldı. Pul kullanımından evvel her posta şubesi direkt zarfa damga vuruyordu. Bu mühürlerin üzerinde “Posta-i Hükümet-i”, “An Cânib-i Postane-i” ya da “An Cânib-i Posta-i” sabit ibarelerinin devamında kent ismi yazardı.  

Gözden Kaçan Bilgi Hazinesi: Birinci Pullar 

Osmanlı Devleti’nin birinci pulunun müellifleri, Darphane-i Amire Baş Mühürcüsü Abdülfettah Efendi’ydi. Merkezinde Sultan Abdülaziz’in tuğrası ve etrafında süslemelerle ortaya çıkan birinci pul, beyaz kâğıt üstüne siyah taş baskı yapılarak üretildi. Ağır bir emek gerektiren bu pulların üzerlerine süngerle boya çekilmiş ve teker teker anilin boya kullanılarak renklendirilmesi sağlanmıştı. Halk ortasında “Tuğralı Pul” ismi verilen birinci puldaki tuğranın altında hilal içerisinde “Devlet-i Âliye-i Osmaniye” ibaresi mevcuttu. Sultan Abdülaziz periyodunda, 1863 yılında bastırılan pullar da kullanılmaya başlandı. Üzerinde ay yıldız motifi olan pulların basımı 1865-1867 ortasında Fransa’da ve 1868-1876 yılları ortası ve sonrası devirde yüklü olarak İstanbul’da ve istisnai olarak Avusturya ve İngiltere’de de kimi pullar basıldı. Çıkış ve varış damgaları ile Osmanlı posta pulları ve üzerlerindeki damgalar haberleşme tarihinin geçmişine dair birçok bilgi sunar. 

Savaş Yıllarına Doğru 

1914 yılında Birinci Dünya Savaşı’nın çıkmasıyla bir arada Osmanlı Devleti’nin haberleşme alt yapısında da savaş durumuna geçildi ve çeşitli hazırlıklar yapıldı. O tarihlerde Osmanlı coğrafyasında yabancı devletlerin de posta şubeleri mevcuttu. 1 Ekim 1914 günü kapitülasyonların kaldırılması ile tüm yabancı postaneler kapatıldı. Buna “İmtiyazat-ı Ecnebiyyenin Lağvı” (Yabancılara tanınan ayrıcalıkların iptali) denildi ve bununla ilgili pul basıldı. Almanya ve İngiltere Osmanlı Devleti’nin bu kararına şiddetle karşı çıksalar da geri adım atılmadı. 

Osmanlı sahra postaları 

I. Dünya Savaşı hazırlıkları kapsamında askeri posta merkezlerinin kurulması kararlaştırıldı. Askeri posta merkezleri sadece ordu mensuplarının mektup gönderilerini gerçekleştirecekti. Savaş müddetince cephedeki askerlerin yakınları ile haberleşmelerinin sağlanması için kurulan Sahra postaneleri cepheler kapandıktan sonra kapatıldı. I. Dünya Savaşı’nın ağır şartları içinde ordu birlikleri zarurî ya da taktik olarak çok sık yer değiştirmekteydi. Cephe postaneleri de işte bu nedenle seyyar oluyor ve daima birliklerin hareketleri içinde onlar da yer değiştiriyordu.

Askeri tarih için önemli 

Sahra postalarına vurulan damgalarda yalnızca bir numara olurdu. Mektupların üzerindeki damgaları inceleyerek ordu birliklerinin hangi gün nerede olduğunu Genelkurmay başkanlığının sonraki yıl yaptığı yayınlardan anlayabiliyoruz. Bu küçük damgalar, askeri yakın tarihimizi açısından bu nedenle çok özel ve pahalıdırlar. 

Osmanlı posta tarihinin en az damga örnekleri de işte bu seyyar cephe / sahra postanelerinin damgaları oldu. Zira cephenin kapanmasıyla birlikte bir daha açılmamak üzere kapanan bu süreksiz sahra postanelerinin hem mühleti hem de gönderi ölçüsü azdı. Üzerine vaktin yıpratıcı tesiri ve hudutlu ölçüde oluşundan ötürü koleksiyonerlerin eline geçme mümkünlüğünün da düşük olması kelam konusu sahra posta damgalarını hayli az kıldı. Şayet çıkış noktası damgası üzere varış noktası damgası da az ise bu tip damgalı zarf ve pullar en az görülen, münasebetiyle en kıymetli olan örnekler olageldi daima. 

Posta tarihçilerinin ilgi alanı 

Osmanlı posta tarihi, bilhassa de I. Dünya Savaşındaki Osmanlı Sahra Postaları konusu, gereç ve evrak azlığından ötürü araştırılması sıkıntı ve posta tarihçilerinin her vakit büyük ilgisini çeken bir husus. Bu mevzuda yapılan en nitelikli çalışma koleksiyoner ve araştırmacı Zvi Alexander’ın Filistin ve Suriye bölgesi ile ilgili yayınladığı çalışmalardan biridir. Ek olarak, koleksiyoner ve araştırmacı Ziya Ağaoğulları ile M.Bülent Papuççuoğlu’nun hazırlamış olduğu 10 ciltlik Fotoğraflı Osmanlı-Türk Posta Damgaları kitabı son derece güçlü ve kapsamlı bir müracaat kaynağıdır. 

Samuel Morse’a madalya 

Osmanlı Devleti dünyada gelişen çağdaş haberleşme gelişimine kayıtsız kalmayıp süratle ahenk sağladı. Ünlü Amerikalı eğitimci ve misyoner Cyrus Hamlin Sultan Abdülmecid’e telgrafı tanıttı. Telgraf ile birinci haberleşme çalışmalarının akabinde Sultan Abdülmecid, ihtilal niteliğindeki bu değerli icadın alfabe ve tekniklerinin geliştiricisi olan Samuel Morse’a beratıyla bir arada bir İftihar Nişanı verilmesini emretti. Osmanlı telgraf ağı vakitle, yılda ortalama 5 milyon telgrafın çekildiği, dünyanın en geniş telgraf ağlarından biri oldu.